سردخانه واکسن چیست و مهم ترین نکات نگهداری واکسن

سردخانه واکسن، به عنوان یکی از اصلی ترین تجهیزات در زنجیره سرد محسوب می شود. ظرفیت و موقعیت سردخانه واکسن بر اساس حجم تولید محصول و نحوه توزیع آن تعیین می شود.

واکسن ها به طور عمومی در اتاقک های عایق بندی شده نگهداری می شوند. درجه حرارت و رطوبت دو عامل مهم بوده که باید در سردخانه واکسن به دقت کنترل شوند، اما مقادیر رطوبت و دما ثابت نبوده و با توجه به نوع واکسن تعیین می شوند.

بنابراین، بهتر است قبل از خرید سردخانه، شرایط نگهداری واکسن ها مشخص شوند. به طور کلی، انبار نگهداری واکسن بر اساس درجه حرارت و کاربرد به چهار دسته تقسیم شده که دو مورد آن سردخانه های زیر صفر و بالای صفر است.

• سردخانه زیر صفر: واکسن های بیولوژیک و واکسن های خاص معمولا در سردخانه های زیر صفر و در دماهای بین 15- الی 25- درجه سانتی گراد نگهداری می شوند.
• سردخانه بالای صفر: محدوده دمایی در سردخانه های بالای صفر حدود ۲ تا ۸ درجه سانتی گراد است. این سردخانه ها برای نگهداری واکسن های حساس به انجماد و دماهای بالاتر از ۸ درجه سانتی گراد مناسب هستند.
• انبار خنک: از انبار خنک برای نگهداری محصولاتی که باید در دماهای ۸ الی ۱۵ درجه سانتی گراد نگهداری شوند، استفاده می شود.
• انبار معمولی: درجه حرارت انبار معمولی بستگی به شرایط محیط دارد؛ اما معمولا این دمای در حدود ۱۵ الی ۲۵ درجه سانتی گراد است. محصولات دارویی سازگار با دمای محیط در این انبار نگهداری می شوند.

عامل مهم دیگری که باید کنترل شود، رطوبت محیط است. در سردخانه واکسن، میزان رطوبت مناسب کمتر از 60 درصد تعیین می شود.

لزوم نگهداری از واکسن

برنامه های واکسیناسیون در سطح جهان با هدف کاهش نرخ ابتلا به بیماری و کاهش مرگ و میر ناشی از آن اجرا می شوند. یک از نکات مهم برای اجرای موفقیت آمیز این برنامه ها، حفظ اثربخشی واکسن ها است.

با توسعه روش های توزیع و استفاده از تجهیزات پیشرفته، انتظار می رود تا اثربخشی واکسن ها در مدت زمان مورد نظر حفظ شود. در صورتی که نتوان واکسن ها را به طور صحیح و در شرایط مناسب نگهداری کرد، این واکسن ها اثربخشی خود را از دست داده و حتی خراب می شوند.

این موضوع باعث زیان مالی زیادی برای شرکت های داروساز خواهد شد. بنابراین رعایت دقیق و صحیح دستورالعمل های ساخت، نگهداری، و توزیع فرآورده های دارویی، بخش قابل توجهی از مشکلات مربوط به نگهداری و حمل و نقل واکسن ها را حل می کند.

زنجیره سرد واکسن

با توجه به حساسیت بیشتر واکسن ها نسبت به تغییرات دما، کنترل دمای واکسن از زمان تولید تا مصرف بسیار حائز اهمیت بوده، چرا که دما بر حفظ اثربخشی محصولات دارویی تأثیر مستقیمی دارد.

بیشتر بخوانید: سردخانه دارویی و شرایط نگهداری داروها در سردخانه

برای حفظ دمای مناسب واکسن از لحظه تولید تا مصرف، نیازمند دستورالعمل ها و تجهیزات ویژه ای بوده که به آن زنجیره سرد واکسن گفته می شود.

نیروهای انسانی مشغول به کار در شرکت های تولیدی و توزیع و انبار واکسن ها نقش مهمی در اجرای صحیح مراحل زنجیره سرد ایفا می کنند.

تجهیزات زنجیره سرد واکسن

تجهیزات زنجیره سرد را می توان به دو بخش ثابت و متحرک یا سیار تقسیم بندی کرد. بخش ثابت شامل تجهیزاتی است که در محل تولید واکسن ها، یعنی کارخانه های داروسازی استفاده می شود.

این تجهیزات شامل سردخانه، یخچال و فریزر واکسن، ژنراتور و تابلو برق مربوطه، و آلارم های هشدار دهنده است. بخش سیار نیز شامل تجهیزاتی است که در فرآیند توزیع واکسن در مراکز بهداشت یا انبارهای استانی استفاده می شود.

به عنوان مثال می توان به کلدباکس (یخدان)، آیس بگ (کیسه یخ)، واکسن کاریر و سردخانه خودرو اشاره کرد.

طراحی و ساخت سردخانه واکسن

برای طراحی سردخانه واکسن و انجام محاسبات مدار سرمایشی، لازم است که مکان ساخت سردخانه، حجم و نوع واکسن مورد نظر در نظر گرفته شود.

سردخانه های نگهداری واکسن نسبت به سایر سردخانه ها، حساسیت بیشتری نسبت به تغییرات دما دارند. کمترین تغییر دمایی می تواند به کاهش اثربخشی واکسن منجر شود.

بنابراین، طراحی مدار سرمایشی و تجهیزات سیستم تبرید سردخانه واکسن باید به گونه ای باشد که در تمام نقاط سردخانه، دما به صورت یکسان یکنواخت باشد.

بنابراین، مدار سرمایشی و تجهیزات مربوطه باید به طور دقیق محاسبه و جانمایی شوند تا بتوان به اهداف مورد نظر برای نگهداری مواد دارویی و واکسن ها دست یافت.

برای ایجاد پایداری و یکنواختی دما در سردخانه، راهکارهایی وجود دارد که در ادامه به برخی از آن ها اشاره شده است:

۱- طراحی مدار سرمایشی پشتیبان: در صورت خرابی مدار سرمایشی اصلی، باید مدار پشتیبان یا رزرو در نظر گرفته شود، که بلافاصله فعال شود و به عنوان جایگزینی برای مدار معیوب عمل کند تا دمای سردخانه افزایش نیابد. شما میتوانید برای آگاهی بیشتر مقاله سیستم سرمایشی چیست را مطالعه کنید.

۲- نصب پرده هوا یا پرده های پلاستیکی: نصب پرده هوا بین درب ورودی سردخانه و محل ذخیره سازی واکسن ها هنگام عبور و مرور افراد، از ورود هوای محیط به داخل سردخانه جلوگیری می کند.

۳- استفاده از ایرلاک (air lock): برای جلوگیری از خروج هوای سردخانه، می توان از ایرلاک قبل از درب ورودی سردخانه استفاده کرد. ایرلاک یک فضای کوچک بوده که امکان ورود هوای گرم یا خروج هوای سرد از سردخانه را کاهش می دهد. هدف استفاده از ایرلاک در سردخانه واکسن، حفظ پایداری دمای سردخانه است تا هنگام ورود و خروج افراد، پایداری دمای سردخانه تغییر نکند.

۴- عایق بندی سردخانه واکسن: عایق بندی دیواره ها، سقف، کف و کیفیت درزبندی درب برای حفظ سرمای فضای سردخانه حائز اهمیت است. عایق بندی فضای سردخانه واکسن معمولا با استفاده از عایق پلی یورتان با ضخامت ۴ الی ۱۵ سانتی متر انجام می شود.

۵- سیستم های هشدار دهنده: ثبت دمای کارکرد سردخانه توسط دیتالاگر انجام می شود. در صورتی که دمای نمایش داده شده متناسب با دمای نگهداری واکسن نباشد، پیام هشداری از طریق پیامک به مسئول سردخانه ارسال می شود. همچنین، برای حفظ دقت و صحت نمایش دما، کالیبره کردن کنترلر می تواند اطمینان بخشی لازم را فراهم کند تا دمای نمایش داده شده با دمای واقعی سردخانه برابر باشد. این اقدام به حفظ شرایط مطلوب برای نگهداری واکسن ها و عملکرد صحیح تجهیزات مدار سرمایشی کمک می کند.

۶- قفسه بندی و نحوه چیدمان: برای جلوگیری از آسیب به واکسن ها و بهبود جریان هوا، بهتر است تا جعبه های واکسن به صورت منظم در کنار هم قرار گیرند. در این حالت، بین جعبه ها فضای کافی برای جابجایی هوای سرد وجود داشته و باعث ایجاد دمای یکنواخت بین تمامی واکسن ها می شود. بهتر است که جعبه های واکسن با فاصله حداقل ۱۰ سانتی متری از دیوار قرار گیرند تا هوا به خوبی در اطراف آن ها به گردش در بیاید. همچنین باید سعی شود تا فضای سردخانه استریل و بدون آلودگی باشد. با این حال، امکان وجود آلودگی روی دیواره ها وجود دارد، به همین دلیل توصیه می شود که در فواصل زمانی مشخصی عملیات پاکسازی انجام شود.

معیارهای انتخاب کمپرسور سردخانه واکسن

محاسبه توان لازم برای کمپرسور، یکی از موارد حیاتی در طراحی سردخانه واکسن است. مهم ترین عامل برای محاسبه توان و ظرفیت این تجهیز بر اساس حجم یا تناژ واکسن و همچنین دمای مورد نیاز برای نگهداری آن ها است.

اما تنظیمات راه اندازی برای کمپرسور سردخانه واکسن برای انواع سردخانه ها معمولا به شرح زیر انجام می گیرد:

• سردخانه بالای صفر: در سردخانه های واکسن با دمای بالاتر از صفر درجه، تنظیمات دیتالاگر دما و سیستم کنترل به گونه ای است که کمپرسور به صورت خودکار در دمای ۶+ درجه سانتی گراد خاموش شده و در دمای ۴+ درجه سانتی گراد مجدداً روشن می شود.
• سردخانه زیر صفر: در سردخانه های زیر صفر درجه نیز دمای ۱۴- درجه سانتی گراد نقطه روشن شدن کمپرسور، و دمای ۱۸- درجه سانتی گراد نقطه خاموش شدن آن است.
• انبار خنک: بازه دمای مناسب برای عملکرد کمپرسور در انبارهای خنک، بین ۱۲ درجه و ۱۰ درجه سانتی گراد است.

نکات نگهداری واکسن در سردخانه

با توجه به حساسیت بالای نگهداری واکسن، سازمان غذا و دارو مستنداتی تهیه کرده که در آن ها روش های استاندارد برای سه بخش تولید، نگهداری و توزیع واکسن را معرفی کرده است.

هدف از ارائه این دستورالعمل ها، کاهش خسارت و حفظ اثربخشی واکسن تا زمان مصرف است. علاوه بر مواردی که لازم است تا در پایش و کنترل شرایط محیطی سردخانه رعایت شود، راهکارهای دیگری نیز برای بهبود مراحل ساخت، توزیع و عملکرد نیروهای انسانی وجود دارد، که برخی از آن ها عبارتند از:

• روش های بهینه ساخت: روش های بهینه ساخت، یا به اختصار GMP (Good Manufacturing Practices)، اطلاعاتی ارزشمند در مورد روش های استاندارد برای تولید داروها را ارائه می دهد. GMP بخشی از سیستم مدیریت کیفیت است که شامل بخش های تولید و آزمایشگاهی است. اجرای روش ها و قوانین بهینه در فرآیند ساخت، اطمینان می دهد که واکسن ها همواره بر اساس استانداردهای کیفی تولید و آزمایش شده و دارای اثربخشی هستند.
• روش خوب توزیع: روش خوب توزیع، یا به اختصار GDP (Good Distribution Practices)، شامل دستورالعمل هایی برای شرکت های لجستیک، پخش و توزیع محصولات دارویی است. اجرای مناسب این دستورالعمل ها، به حداقل رساندن خسارات کمک می کند.
• روش های بهینه انبارداری: روش های بهینه انبارداری، که با نام GSP (Good Storage Practices) شناخته می شود، تمام راهکارهای لازم برای ایجاد شرایط نگهداری مطلوب محصولات دارویی را نشان می دهد. قوانین و مقررات GSP مجموعه ای گسترده از موضوعات را پوشش می دهد؛ از جمله عملکرد نیروی انسانی، ویژگی های تجهیزات و ماشین آلات توزیع، ریکال داروها، داروهای مرجوعی، بازرسی داخلی و غیره.

یکی از روش های موثر برای بهره برداری بهینه از فضای انبار، قفسه بندی است. قفسه بندی در نگهداری داروها یا واکسن ها در سردخانه، مزایای متعددی به همراه دارد که می توان به برخی از آن ها اشاره کرد:

• دسترسی آسان تر به واکسن ها
• افزایش فضا برای ذخیره واکسن های با حجم و تعداد زیاد
• بهینه سازی از نظر اقتصادی

پس از نصب تجهیزات برودتی و راه اندازی مدار الکتریکی آن ها، زمان تست نهایی و بررسی صحت عملکرد تمامی قسمت های سیکل تبرید می رسد. این آزمایش ها شامل موارد زیادی بوده که به چند مورد از آن ها اشاره می شود:

• آزمون فشار و شناسای نشتی
• آزمون عملکرد دیفراست
• آزمون ثبت دمای نهایی قابل دستیابی
• بررسی عدم وجود رطوبت در سیکل تبرید
• بررسی جهت چرخش فن های کندانسور و غیره

پس از انجام تست های مذکور و اطمینان از عملکرد صحیح سردخانه واکسن، زمان نصب و اجرای پروژه فرا می رسد. هنگام بهره برداری از سردخانه، دفترچه های راهنما جهت آشنایی و سهولت کار اپراتورها ارائه می شود. این دفترچه ها شامل موارد زیر هستند:

• راهنمای استفاده از اتاق انجماد سریع
• راهنمای استفاده از تابلو برق
• زمان های سرویس تجهیزات
• راهنمای عیب یابی تجهیزات

ابزارهای نظارتی زنجیره سرما

برای تضمین اثربخشی واکسن ها در طول زمان مصرف، ابزارهای خاصی برای پایش و کنترل وضعیت واکسن وجود دارد. استفاده از این ابزارها محدود به سردخانه نبوده و در تمام تجهیزات زنجیره سرد از آن ها استفاده می شود.

• کارت CCM: یکی از ابزارهای نظارتی زنجیره سرد، کارت CCM (Vaccine cold chain monitor card) است. این کارت یک نوار شاخص بوده که با افزایش دما، تغییر رنگ می دهد. اغلب از این کارت ها برای بسته بندی های بزرگ واکسن استفاده می شود. تغییر رنگ CCM به صورت تدریجی و غیرقابل بازگشت است و این امکان را فراهم می کند که بتوان مدت زمانی که واکسن در معرض دمای بالا قرار داشته را تخمین زد.
• شاخص ویال واکسن: ابزار دیگری که مورد استفاده قرار می گیرد، شاخص ویال واکسن (Vaccine vial monitor) یا VVM است. این شاخص به صورت یک برچسب دایره ای شکلی بر روی شیشه واکسن نصب می شود. در قسمت مرکزی این دایره یک مربع سفید قرار دارد که با افزایش دما رنگ آن تغییر می کند. این تغییرات رنگ، وضعیت سلامت واکسن و امکان استفاده از آن را نشان می دهد.
• Freeze watch: شاخصی دیگر به نام فریزر واچ (Freeze watch) برای تشخیص انجماد واکسن وجود دارد. این ابزار شامل یک کارت با زمینه سفید و یک لوله شیشه ای حاوی مایع رنگی بوده که درون یک جعبه پلاستیکی قرار دارد. در صورت احتمال انجماد واکسن، رنگ مایع درون جعبه پلاستیکی به رنگ آبی تغییر می کند.
• Freeze tag: ابزار دیگری که در زنجیره سرد به عنوان شاخص انجماد استفاده می شود، فریزر تگ (Freeze tag) است. این وسیله الکترونیکی بوده و شامل یک مدار الکتریکی متصل به یک نمایشگر LCD است. در صورت قرار گرفتن واکسن بیشتر از یک ساعت در محیط با دمای زیر صفر، صفحه نمایشگر وضعیت خطر را نمایش می دهد.
• دیتالاگر: دیتالاگر یا دماسنج دیجیتال، دمای کارکرد سردخانه را ثبت می کند. ضبط و نمایش دما در نقاط مختلف سردخانه به مسئول فنی کمک می کند تا در صورت وجود اختلاف دما در قسمت های مختلف سردخانه، اقدامات لازم را برای رفع آن انجام دهد.
• ترموگراف ها: ترموگراف ها نیز ابزاری برای سنجش دما و وضعیت نگهداری واکسن ها در سردخانه، فریزر و یخچال ها هستند. ترموگراف ها می توانند به صورت دیجیتالی یا مکانیکی باشند.
• سیستم های هشدار: یکی از روش های نظارتی رایج، نصب سنسورهای هشدار دهنده و پنل هشدار پیامکی در سردخانه واکسن است. در این روش، در صورت بروز خرابی یا نقص فنی در سیستم، بلافاصله پیام هشداری به مسئولان ارسال می شود.

جمع بندی

واکسن ها از زیر مجموعه داروها محسوب شده و از آنجا که کاربرد درمانی دارند، باید تحت شرایط مناسبی نگهداری شوند. مهم ترین این عوامل دما و رطوبت محل نگهداری است.

برای این منظور از سردخانه های مخصوص واکسن استفاده می گردد. این سردخانه ها با توجه به نوع واکسن مورد نظر دارای شرایط دمایی و رطوبتی مختلفی بوده که برای نگهداری آن ها می توان از سردخانه های زیر صفر و بالای صفر استفاده کرد.

همچنین در برخی موارد از انبارهای خنک نیز استفاده می گردد. از نظر رطوبتی نیز معمولا رطوبت نسبی 60 درصد و کمتر برای اغلب واکسن ها مناسب است.